Саха өрөспүүбүлүкэтин “Нам улууһа” муниципальнай тэрилии
Оскуола иннинээҕи үөрэхтээһин муниципальнай бюджетнай “Кустук” оҕо саадын тэрилтэтэ
Эбии дьарык
«Олоҥхо алыптаах эйгэтин тэрийэн о5ону сайыннарыы»
Мордосова Саргылана Ивановна
Партизан «Кустук» о5о уьуйаана,
Урдук категориялаах
«Туллукчаан» болох иитээччитэ
Партизан 2019 с
Киириитэ
Саха дьонугар олоҥхобут аан дойдуга тиийэ аатыран, духуобунай шедевр быһыытынан сыаналаммыта киэн туттуубут. 2016-2026 сылларга республикатааҕы олоҥхону харыстааһын, чинчийии уонна тарҕатыы тус сыаллаах программатыгар иккис тыын бэриллибитэ. Программа сүрүн соруктарыттан биирдэстэрэ олоҥхону дириҥник, араас хайысхалаахтык оскуола иннинээҕи саастаах оҕолору үөрэтии ситимигэр киллэрии буолар.Олоҥхо – саха норуотун духуобунай уонна материальнай өттүнэн эпическэй нэһилиэстибэтэ. Олоҥхо философиятын чинчийэн, дириҥник үөрэтэн кэлэр кэскилбитигэр тиэрдэр иитэээччи ытык иэһэ. Олоҥхо киһи сирдээҕи аналын туһунан өйдөбүлү иитэр-үөрэтэр, киһи кыаҕын, үтүөтүн уруйдуур, уран тылга уһуйар, күүстээх санааны күөдьүтэр, эрэл эрчим санааны иҥэрэр ураты тыыннаах. Олоҥхо төрөөбүт дойдуга тапталы, аймах дьон көҥүллэрин көмүскүүрү ытык иэс курдук өйдүүрү иитэр буолан, сырдыкка ыҥырар, инникигэ эрэли үөскэтэр.Олоҥхо - саха үөрэҕэ. Олоҥхо – саха киһитэ өйдүүр өйүн сүмэтэ, саныыр санаата. Олоҥхо - олох үөрэҕэ. Аан дойду тутулун, орто дойду олоҕун, куйаар-айылҕа – киһи саха омук үс кэм ситимин, айыы киһитэ олоххо аналын, сырдык-хараҥа күүстэр охсуһууларыгар айыы өттө хотор төрүөтүн ырытар, анаарар, толкуйдатар айымньы.Олоҥхо айыы уонна абааһы бухатыырдарын охсуһууларын дьүһүйэр айымньы. Олоҥхо сүрүн ис хоһооно үтүө-мөкү, сырдык-хараҥа күүстэр охсуһуулара. Айыы бухатыыра орто дойдуга олох баар буолан, дьон төрөөн-үөскээн, үлэлээн-хамсаан сылдьарын, олох салгыы сайдарын туһугар охсуһар. Абааһы бухатыыра тус бэйэтин олоҕун, баҕатын иһин охсуһар, ол туһугар тугу да харыстаабат, туохтан да туттумат, кэрээниттэн да тахсарын кэрэйбэт. Онон олоҥхоҕо охсуһуу төрүөтэ – олох, олох олоруу.Оҕо кутугар-сүрүгэр үгүс билиини иҥэринэн кэлэр. Ону төрүт билии дэнэр. Улаатан истэҕин аайы төрүт билиитин уһугуннаран, олохсутар ньыманы соргу үөрэҕэ дэнэр. Соргу быһаарыыта-киһи туох эмэ улахан суолталаахха табыллан, дьоллонон санаата көтөҕүллүүтэ, күүһүрдэн төрүт билиини олохсутуу үөрэҕэ. Олоҥхо сүрүн көрүүлэрин, ытык өйдөбүллэрин, төрүт өйдөбүллэрин оҕо саас кэрдиис кэминэн аттаран, үөрэх тэрилтэтин укулаатыгар киллэрии, үөрэх араас биридимиэтигэр туһаныы –үөрэх систиэмэтигэр саҥа хайысха. Оскуола иннинээҕи саастаах оҕолорго олоҥхо курдук уустук айымньыны үөрэтии-иитии саастарынан уратыларын учуоттаан ыытыллыахтаах. Иитии – уорэтии ирдэбиллэрэ:§ Федеральнай госстандарт ис хоһоонун, ирдэбиллэрин билиэхтээх, олоҥхону кытта алтыһыннаран, тэҥҥэ тутан үөрэтиэхтээх.§ Үөрэтии-иитии эйгэтигэр олоҥхо бары кыаҕын толору туһаныахтаах.§ Иитээччи тус иитэр-үөрэтэр(педагогическай) үлэтигэр иҥмит олоҥхо туһунан билиитин алтыһыннарыахтаах.§ Информационнай компьютернай технологияны тематыгар сөп түбэһиннэрэн туттуохтаах.§ Олоҥхо идеятын этигэр-хааныгар иҥэриммит үрдүк култууралаах, эргиччи сайдыылаах оҕону уһааран таһаарарга дьулуһуохтаах. Сыала: Норуот үйэлэргэ муспут муудараһа түмүллүбүт айымньытын, олоҥхо көмөтүнэн сиэрдээх майгылаах, сырдык ыраас санаалаах, сатабыллаах, үтүөҕэ тардыһар, кэрэҕэ дьулуһар, санаатын сааһылаан этэр киһини (иитиллээччини) үөрэтэн-иитэн таһаарыы. Соруктара: · Олоҥхо сүрүн санаатын – сир үрдүгэр эйэлээх, дьоллоох олох түстэниитин, олоххо, киһиэхэ таптал баар буолуутун, хараҥа күүс кыайтарыытын, үрүҥ күүс өрөгөйдөөһүнүн быһаарыы.· Олоҥхо сүрүн суолтатын- төрөөбүт дойдуга тапталга, үтүөҕэ-кэрэҕэ тардыһыыга, кыамматы, кырдьаҕаһы харыстааһыҥҥа, көҥүл олоҕу көмүскээһиҥҥэ иитии.· Олоҥхо тылын-өһүн кэлэр кэскилбитигэр, оскуола иннинээҕи саастаах оҕолорго иҥэрии, тылын саппааьын сайыннарыы, байытыы.· Олоҥхо-төрүт култуура, фольклор сайдарыгар бигэ тирэх буоларын тиэрдии. Актуальноьа:Саха оҕото этигэр-хааныгар иитиэхтии сылдьар сүдү күүһүн уһугуннаран, онно тирэҕирэн, оҕону сайыннарыы, сайдыылаах омуктары кытта тэҥҥэ турар өйү-санааны биэрии, этигэр-хааныгар иҥэрии, аныгы олох сайдыытын бары өрүттэрин ылынар, сөптөөх усулуобуйаны тэрийэн атын таһымҥа таһаарыы сүрүн күүһүн -кыаҕын олоҥхобутуттан сомсон, онно тирэҕириэхпитин наада. Олоҥхо философиятын, идеятын этигэр-хааныгар иҥэриммит үрдүк култууралаах, эргиччи сайдыылаах ыччаты уһааран таһаарарга дьулуһуохтаахпыт.Практическай суолтата:Киһи аймах үйэлэр тухары сүппэт-оспот үтүө сиэрин-майгытын, олох туһугар туруулаһар охсуһуу наадатын, эр санааланыы күүһүн, кэрэ, үтүө быһыы-майгы үйэлээҕин, киһи олоҕо бүтүн норуотун олоҕор суолталааҕын олоҥхо философията кэрэһэлиир. Биллиилээх учуонайдар олоҥхо саха норуота үйэлэргэ уһаарыллыбыт өркөн өйүн, айыллыбыт олоҕун философиятын, өйүн-санаатын, сиэрин- майгытын кылаанын, дьоҥҥо дьайар сүдү күүһүн өйдөөн, ыччаты иитиигэ-үөрэтиигэ туһанар сорук турарын тоһоҕолоон бэлиэтииллэр. 1. Олонхо о5о оонньуутугар
Олонхо саха норуотун тылынан уус-уран айымньытын саамай улахан, дирин ис хоЬоонноох поэтическай айымньы буолар. Норуот уйэлэр усталарыгар илдьэ кэлбит духовнай баайа – дуола, бутун олого уонна историята. Саха норуотун тылынан айымньытын урдуку чыпчаала. Саха киЬитэ бу айымньыга бэйэтин сиэрэ-майгыта, ойо-санаата, ба5ата дьулуура, олоххо сыЬыана костор. Онон олонхону инэн-тонон уорэтии торообут дойдуну билэргэ улахан кыа5ы биэрэр. Онтон биЬиги олонхобут форматынан поэтическай айымньы буолан, аа5арга уустуктары уоскэтэр. Онон кини кээмэйэ уЬун буолан о5о ойдууругэр ыарахан. Ол иЬин, хас биирдии иитээччи олонхону уорэтиигэ уорэхтээЬин сана ньымаларыгар тирэгирэн улэтин-хамнаЬын салайынар. Оонньуу - о5о саамай собулуур, улуЬуйэр дьарыга. Оонньообокко эрэ о5о улааппат. Оонньуу бириэмэтигэр о5о уунэр-сайдар, билиитин-коруутун кэнэтэр, чуолкайдык санарарга, тылын-оЬун, кэпсиир, айар дьогурун сайыннарарга олук буолар. Олонхону о5о5о тириэрдэргэ, о5о оонньоон сайдар эйгэтин тэрийии улахан суолталаах дии саныыбын. Билинни кэмнэ оонньуунан иитии уонна уорэтии ньыматын киэнник тутталлар. Уорэтэр сыаллаах оонньууну атыннык дидактическай оонньуу диэн ааттыыбыт. Дидактическай оонньуу уорэтиини чэпчэтэр, кэрэхсэбиллээх онорор. Ону таЬынан о5о бэйэтэ оонньоон сайдар эйгэлэрин тэрийии буолар. Материальнай база учугэй, баай буоллагына улэлииргэ чэпчэки. Ол иЬин обугэлэрбит олохторо - дьаьахтара, иьиттэрин-хомуостарын, танастарын утары билиьиннэрэргэ ылынарыгар комо эйгэни тэрийдибит. О5о сахалыы таннан бу эйгэгэ киирдэ5инэ ойдуун-санаалыын уларыйар, боччумурар-оттомнонор. О5о тыла тобуллан сайдар кэмэ 4-5 саас. Дьэ, бу кэмнэ уус-ураннык толкйдуур, ойго онорон корор дьо5ура сайдарыгар бастакы хардыы оноьуллар. Тэттик хоьооннору уорэтэн о5о тылын эрчийэн, олонхоттон ойууламмыт уруьуйдары, бэйэ оноьуу куукулалары остуол оонньууларын хамсаныылаах оонньуулары уорэтэн оонньоон барабыт. О5о кулгаа5ынан истэн, хара5ынан корон, илиитинэн тутан-хабан кордо5унэ тургэнник ылынар. Ол иьин, о5о5о тиийимтиэ буоллун диэн оонньуурдары, куукулары, кыыллары, котордору бэйэбит тороппуттэри кытта о5ону кытыннаран оноробут. Тороппуттэргэ олонхо эйгэтин ханатаары куон курэс тэрийэбит. Элбэх тороппут кохтоох кыттыыны ылар, тороппут интэриэьин тардаллар. Бэйэ онорбут оноьугар о5о харыстабыллаахтык сыьыаннаьар. О5олор олонхону олус умсугуйан, сэргээн, сэнээрэн истэллэр. Олонхо тыла-оьо баай, ойуулааьына киэн буолан, о5олор ойдоомуохтэрин соп. Онон бастаан остуоруйа, кэпсээн курдук кэпсиибит, ыарахан тылы быьааран биэрэбит. Дьэ, ол кэнниттэн илдьиритэн баран дьарыкка киирэбит. Хас биирдии о5о тус-туспа ис кыахтаах, уус-уран айымньыны ылынара эмиэ уратылаах. Сорох о5о сатаан кэпсээбэтин уруьуйдаан, сыбаан, мэьийэн кордорор. Ол кини ойугэр онорон корор дьо5урун, истибитин иьигэр инэринэ сайдыытын кордорор. Сорох о5о ункуугэ, сорох хоьоонно, сорох о5о айан кэпсииргэ учугэй. Онтон олонхо тылын- оьун сорох о5о тургэнник, ба5аран туран ылынар, ойдуур, кэрэхсиир. Дьэ, оннук о5о5о олонхону этэригэр уорэтэр чэпчэки буолар. Олонхону билиьиннэрэргэ онон оонньуур, оонньуу улахан суолтаны ылар эбит. Элбэ5и билэллэр-короллор, олонхо ис хоьоонуттан бэриллэр ыйытыыларга инигэьэ суох эппиэттииллэр. О5о куннээ5и алтыьар оонньуутун корунэ элбэх, сайдар эйгэтин ис хоьооно баай, сиэдэрэй буолла5ына оруолга тургэнник киирэр, ойдууругэр кыах биэрэр. 2. Тэриллибит эйгэлэр:
«Алыптаах кинигэ эйгэтэ»Бу эйгэ5э о5о билсэр: - библиотека5а сылдьыы, суруйааччылар туьунан кэпсэтии- музейы коруу- болох иьигэр тэриллибит кинигэ хомуурунньуга «Кинигэ баар – бараммат баай»- тороппуту кытта улэ. Бибилиотека5а сылдьан картотека астарыы, кинигэ5э умсугутуу. О5о билэр-корор ба5атын кобутуу.«Остуоруйа эйгэтэ» Остуоруйа эйгэтигэр о5о саамай собулээн оонньуур эйгэтэ.- кумаа5ыттан оноьуллубут остуолга оонньуур остуоруйалар буолаллар- тарбахха кэтиллэр (пальчиковайдар) остуоруйалар- мини театр (кукольнай театр)- напольнай куукулалар- араас остуоруйаларга оноьуллубут куукула оонньуурдар- дидактическай оонньуулары айыы, оруоллаах оонньотуу- о5о оруолга киирэноонньууругар тиктэриллибит костуумнэр«Бала5ан эйгэтэ»-бала5ан ис бараанын билсиьии (тутула)- туттар тэриллэрэ - иьит-хомуос- танас-сап «Остуол оонньуутун эйгэтэ»- хабылык- хаамыска- сонор- лотуо- домино- дуобат- эбэм куукулалара (сыахай)- талах мастан оонньуурдар (ынах, ат)- суоьу унуо5уттан оонньуурдар- ынах муоьуттан тыаьыыр оонньуурдар- маьынан куугэн (куугунуур)«Олонхо дойдутун о5отобун» (эйгэ)- Аал –луук мас, Аан Алахчын- сахалыы кун-дьыл халандаара, билгэлэр, алгыстар ( ыйдарынан сиэр-туом) - бала5ан (алаас макета)- олонхо дойдутун дьоруойдара (куукулалара)- дал (сылгы, ынах)- мин дойдум отторо-мастара- мин дойдум кыыллара, котордоро- мин торуччум, тордум-ууьум- бухатыыр дьоруойдарын танастара, сэптэрэ-сэбиргэлэрэ. Бу эйгэлэргэ о5о оонньоон маннык сатабыллар уонна уоруйэхтэр сайдаллар: корон ылынар дьо5ура урдуур, ойго хатыыр дьо5ура сайдар, о5о билэр-корор ба5ата улаатар, о5о билиитэ кэниир, толкукйдуур, ырытар, дьо5ура улаатар, тылын саппааьа элбиир, сатаан санара уорэнэр. Дьон иннгэр толлубакка тутталлар-хапталлар, сыана5а бэйэлэрин талааннарын арыйа уорэнэллэр, онтон дуоьуйууну ылаллар. Түмүк
“Оҕо саас арахсыспат аргыһа оонньуу уонна оонньуур буолар. Ханнык да үйэлэргэ, ханнык да кэмнэргэ кини тас көрүҥэ эрэ уларыйар, оттон ис хоһооно, суолтата хаһан да уларыйбат – оҕо киһини олоххо үөрэтии, сирдээһин...”Неустроев Б.Ф. – Мандар Уус – Тимир ууһа, академик
Ону бигэтик өйдөөммүт ис сүрэхтэн ылынан бу уустук, эппиэтинэстээх үлэҕэ бигэтик ылсыахха, оҕону сайыннарыахха, билиилээх-көрүүлээх, олоҥхо кэрэ эйгэтигэр умсугутан, уһуйан, сэҥээрдэн киллэриэххэ, сайыннарыахха. Биһиги уһуйаан Арылы Кустук республикатааҕы сетевой проекка киирэммит билиибит-көрүүбүт хаҥаан, опыт атастаһан, оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕоҕо олоҥхо кэрэ, алыптаах эйэгэтигэр киллэрэн өссө да киэҥ хабааннаах үлэни ыытыахпыт диэн бигэ эрэллээхпит.Кырачаан оҕону олонхо эйгэтигэр сатаан сиэтэн киллэрии- бэйэбит иитэр-уорэтэр улэбитин хайдах салайынарбытыгар, сатабыллаахтык былааннаан киллэрэрбитигэр сытар. Олонхону аахтаҕына иитээччи эмиэ сайдыы суолугар уктэнэр. Кини санаатын сааьылаан, этиэн баҕарбытын толору лоп-бааччы, уус-уран тылынан дьонно тириэрдэригэр олонхо тылын куннээҕи олоҕор тутта уорэниэн наада. Онон кырачааннары олонхоттон тыл кэрэтин, ууьун-уранын сурэххитигэр-быаргытыгар инэрэн олох улахан суолугар бодоруьарга, доҕордоьорго далаьа оносторугар баҕарабыт.
Туттуллубут литература:
1. «Тосхол»национальнай о5о тэрилтэтин базовай программата /Саха Республикатын уорэ5ириитин министерствота. М.Н.Харитонова иккис тахсыыта дьокуускай 2004 с.2. «Тулулыыр эйгэни билиьиннэрии уонна о5о тылын сайыннарыы»М.Н.Саввинова дь., 1992 с.3. «Алгыстаах алаьа» Дь., 2015 с., А.Е.Захарова., П.В.Дьяконова., А.Д.Молонова., В.И.Сысолятина.4. «Обугэлэрбит олохторо-дьаьахтара» Як. 1992 г., Н.Е.Саввинов.5. «Кун Дьоьогой Айыы» Бичик Якутск 2002 с.6.Олонхо педагогикатын о5о саадыгар олохтооьун. Ефимова Д.Г., Чехордуна Е.П. - Дьокуускай: Бичик, 2013 – 120с.7.Олонхо в игровой деятельности детей. Андросова Ю.В., Александрова Н.П. – Якутск: Бичик, 2013 – 64с.8.Олонхо колуенэ утума. А.Е.Захарова, Е.П.Чехордуна, Н.И.Филиппова, Д.Г.Ефимова – Дьокуускай: Кытыл, 2015 – 264с.