“Олонхо - оҕо оонньуур эйгэтигэр”
Никонова Туйаара Васильевна
Олоӊхолоон оҕонньор барахсан
Олоонноон олорон эрэ
Олоӊхо номоҕо оӊостон
Аан Ийэ дайды Алаҕаркаан – тэтэгэркээн
Алтан араҕас далбардаммытын
Дьэрэкээн ойуу курдук
Дьэргэлдьитэн түстэҕинэ,
Эриэккэстик этэн – тыынан
Эҕилдьитэн киирдэҕинэ,
Унаар – мунаар көрбүт
Урааӊхай саха барахсан
Нохтолоох тойон сүрэҕэ долгуйан
«Ноо!» - диирэ эбитэ үһү
Саха омук үйэлэргэ сүтэрбэккэ, уоһуттан түһэрбэккэ илддьэ кэлбит мэӊэтэ – олоӊхо. Сүүрбэһис үйэ кирбиитигэр уоста – уҕарыйа, сүтэ, симэлийэ сыһан баран, уран тыл чыпчаал айымньытын туһугар туруулаһар дьонноох буоламмыт эмиэ сайдар кыахтанна. Олоӊхо – киһи сирдээҕи аналын туһунан иитэр, киһи кыаҕын, үтүөтүн уруйдуур, уран тылга уһуйар ураты тыыннаах айымньы. Онон олоӊхону сөптөөхтүк туһанан оҕону киһилии сиэргэ – майгыга, айылҕаҕа сиэри – туому иӊэриэххэ, олох олорорго мындыр өйү сайыннарыахха, үтүө идэҕэ уһуйуохха сөп.
Оҕо төрөөбүт тылын баһылаан, тыла – өһө сайдан бардаҕына, толкуйа, өйө – санаата сааһыланарыгар ол тирэх буолар. Кини кыра сааһыттан ити хаачыстыбатын иӊэринэ улаатарыгар тыл эйгэтэ баар буолуохтаах. Ол оҕо өйүгэр – санаатыгар, кутугар – сүрүгэр араас сабыдыалы оӊорор кыахтаах.
Саха норуота, саха киһитэ былыр – былыргыттан бэйэтин санаабыт санаатын, баҕарбыт баҕатын уус – уран тыл көмөтүнэн ырыа – хоһоон, чабырҕах, таабырын, олоӊхо, остуоруйа, үһүйээн оӊорон кэпсиир, ол атын дьоӊӊо – сэргэҕэ, өбүгэттэн – өбүгэҕэ бэриллэн, тупсарыллан, ситэриллэн, чочуллан биһиги сүүрбэ биирис үйэбитигэр тиийэн кэллэҕэ. Ол норуот тылынан уус – уран айымньыта диэнааттанар уонна оҕо өйдүүр дьоҕура, тыла – өһө сайдарыгар, эгэлгэ араас мелодиялара толорууларыгар улахан суолталаах.
Олоӊхо – урааӊхай саха үйэлэр тухары чочуйан – тупсаран аҕалбыт сүдү айымньыта. Биһиэхэ, сахаларга, бытарҕан тымныылаах уһун кыһыннаах, уот куйаас кылгас сайыннаах, олус кэрэ эрээри, тыйыс айылҕалаах сирбитигэр – уоппутугар, аҕыйах ахсааннаах да буоллар, омук быһыытынан үүнэн – сайдан кэлбиппитигэр, бу улуу айымнньыбыт биир төһүү күүс буолбута саарбаҕа суох. Саха киһитин үтүөҕэ, кэрэҕэ дьулуһуута, хайдахтаах да ыарахан түгэннэргэ олоххо, сырдыкка тардыһыыта, айыыларга итэҕэйэр ураты күүһэ, дириӊ уонна мындыр өйө – санаата олоӊхо сөҕүмэр баай тылыгар – өһүгэр, умсугутуулаах сюжеттарыгар, дьиктилэрдээх дьүһүлгэннэригэр көстөр.
Сыала: Олоӊхону оонньуу нөӊүө оҕоҕо кыра сааһыттан билиһиннэрии, үөрэтии, саха фольклорун оҕолорго оонньуу нөӊүө тириэрдии.
Соруктар:
- олоӊхону оонньуу көмөтүнэн оƽолорго үѳрэтии;
- оҕо болҕомтотун, толкуйдуур дьоҕурун сайыннарыы;
- оҕону олоӊхо эйгэтигэр киллэрэн ыраас куттаах, аһыныгас санаалаах киьи буоларыгар иитии;
Актуальноһа: Билиӊӊи телевизор, компьютер үйэтигэр оƽо дьиэтигэр, оскуолаƽа ыытыллар дьарыктарга ууннук олорор, суурбэт –коппот. О5о хамсанара син биир аьыырын-сиирин, утуйарын курдук айылƽаттан бэриллибит туруга буолар. Биллэрин курдук, хамсанар оƽо түргэнник сайдар, сэдэхтик ыалдьар, билэ-көрө сатыыра, интэриэḣэ үрдүүр. Олоӊхо кэнчээри ыччаттарбытын иитиигэ-үѳрэтиигэ туhанар сорук турар.
Тулуурдаах буолуу проблемата кыра саастаах оƽолорго эмиэ баар. Билиӊӊи оƽо кыра сааhыттан билиилээх-кѳрүүлээх, толкуйдуур дьоƽурдаах, тыла ѳhѳ ыраас, ситимнээх сайдыылаах буолара ирдэнэр. Оƽолору иитэргэ былыргы ѳбугэлэрбит абыычайдарын, этиилэрин олоххо туhанарбыт туḣалаах буолуо этэ.
Үлэм хайысхата:
- Оҕо сайдар эйгэтин тэрийии;
- Олоӊхо оонньуурдарын араас көрүӊүн оӊоруу;
- Төрөппүтү кытта ыкса ситимнээх үлэ;
Оонньуу көрүӊнэрэ:
- Остуол оонньуулара;
- Дидактическай оонньуулар;
- Тыл оонньуулара;
- Оруоллаах – сюжеттаах оонньу;
- Сүүрүүлээх – көтүүлээх оонньуу.
1.1. Олонхо уонна оƽо
Ханнык баƽарар омук үѳскээбит олорбут олоƽун кэпсиир, сырдатар уостан-уоска бэриллэн, аныгы ыччакка тиийэн кэлбит уостубат-ѳспѳт айымньылаах буолар. Саха омуга уѳскээбит дойдутун тыынын, дьонун ѳйүн-санаатын, олоƽун дьаhаƽын кэрэhэлиир сүдү айымньытынан олоӊхо буолар. Олоӊхо тылын – ѳhүн иhитиннэрии оƽо кыра эрдэƽиттэн ыытыллар. Оƽо олох кыратыгар ыалга, дьиэƽэ-уокка, эбэ-эhэ, тѳрѳппут олоӊхону сэӊээрэн истэннэр оƽо болƽомтотун тардаллар. Үhүгэр диэри сааcтаах кырачааннар ойууну кѳрѳн олоӊхо дойдутун, сирин-уотун, айыы бухатыырын, кыыhын аатын суолун, уратытын билсэллэр.Ол курдук ѳйдүүрүгэр табыгастаах гына остуоруйа куpдук кылгатан, ол эрэри олоӊхо ойуулуур-дьүhуннүүр, олук тылларын туттан сүрүн ис хоhоонун иитээччи билиhиннэрэр, оƽо ѳйүгэр оӊорон кѳрѳр дьоƽурун сайыннарар. Олоӊхону кыра сааhыттан билсэн, этигэр хааныгар иӊэринэн, ылынан улааппыт оƽо:
o Ѳйдѳѳн истэр дьоƽура сайдар
o Олоӊхо тылыгар-ѳhүгэр интириэhэ уhуктар.
o Тѳрѳѳбут норуотун былыргы олоƽун-дьаhаƽын кытта билсэр
o Ырааƽы толкуйдуур ыраӊалыыр буолар, ойуулаан-дьүhүннээн, уобарастаан кѳрүүтэ сайдар
o Тулалыыр айылƽатын, эйгэтин убаастыыр, үчүгэй-куhаƽан ѳрүттэри араарар, тѳрѳѳбүт норуотунан киэн туттар буола улаатар
o Айыы сыралын иӊэринэн, сахалыы сиэрдээх киhи кэрэмэhэ буолар кыахтанар.
1.2. Олоӊхону кыра саастаах оҕоҕо билиһиннэрии
Олоӊхо - саха омук духуобунаһын уһулуччулаах көстүүтэ, киһи аймах уопсай культуратын байытыһар күндү кылаата, норуоппут киэн туттуута. Кини норуот айар талаанын арыйар сүдү күүстээх.Этнопедагогтар Афанасьева В.Ф., Портнягин И.С.., Уткин К.Д.., Волков Г.Н.., Григлрьева А.А., Чехордуна Е.П. норуот ыччаты иитэр – үөрэтэр ньыматын олоӊхоҕо булуохха сөбүн туһаайаллар. Психологическай наука кандидата, социологическай наука доктора Винокурова Ульана Алексеевна этэр: «Биһиги өбүгэлэрбиттэн утумнаабыт атыттары умсугутар икки ураты баайдаахпыт. Ол биирэ – киэӊ – нэлэмэн, баччааӊӊа диэри чөл туругун, ис кистэлэӊин арыйбакка, айбардаммакка харыстаныллыбыт сири сабардаабыппыт буолар… Бу сир төрүт олохтррхторо буоларбыт быһыытынан аан дойду сокуоннарыттан харыстанар турукка улам – улам киирэн иһиэхпит. Онуоха бэлэмнээх, чөл туруктаах, олоххо дьулуурдаах, сорунуулаах майгылаах – сигилиилээх, бодоруһар – алтыһар дьоммутугар ытыктанар таһымнаах дьон буоллахпытына харыстанар кыахтары туһаныахпыт. Онтон оннук бодолоох буоларбытыгар диэн анаан – минээн өбүгэ кэс – кэриэс иккис бэлэҕэ - олоӊхо».
Төрөөбүт тыл – киһи үөрэҕи – билиини кэбэҕэстик ылынарыгар, өйө – санаататуругурарыгар, майгыта – сигилитэ ситэригэр, иһирэх иэйиитэ уһуктарыгар, өлбөт үйэлээҕи айар – тутар дьоҕура тобулларыгар айылҕаттан бэриллибит эйгэтэ буолар.
Норуот тына – дьылҕата, кини киһи аймах культуратыгар киллэрэр кылаата төрөөбүт тылыгар, тылынан уус – уран айымньытыгар иӊэн сылдьар. Ол иһин төрөөбүт тылын, фольклорун билэр киһи бэйэтин норуотун ытыктыыр, таптыыр, кининнэн киэн тута иитиллэр.
Саха ыччата оҕо эрдэҕиттэн төрөөбүт буоруттан силистэнэн – мутуктаан иитиллиннэҕинэ, норуотун тылын барҕа баайын, үтүө үгэстэрин чахчы – бааччы этигэр - хааныгар иӊэриннэҕинэ, амарах сүрэҕин, мындыр өйүн, уран тарбаҕын утумнаатаҕына эрэ саха омук быһыытынан чэчирии сайдара саарбаҕа суох.
Оҕоҕо норуот кутун – сүрүн иӊэрэргэ фольклор айымньылара сүдү суолталаахтар.
«Саха былыр төһө да суруга – бичигэ суох буоллар, бэйэтин санаатын, баҕарар баҕатын уус – уран, күүстээх тыл нуорматынан этэрэ. Ол курдук ырыаны – хоһоону, таабырыны – чабырҕаҕы, олоӊхону – остуоруйаны бэрт үгүһү айбыта. Үйэттэн үйэҕэ мунньуммут бараммат баай тылын, фольклорун өйгө хатаан уһун кэмӊэ умнуллубакка илдьэ сылдьан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиксэрбитэ. Олоӊхо курдук сүдү айымньыны аӊардас истэн өйүэр хатаан, үс түүннээх күн устата ханна да мунааран, кэлэҕэйдээн көрбөккө кэпсээн, ыллаан толору норуот аайы бэриллибэтэх, киһи сөҕөр – махтайар дьоҕура буолар. Ити дьоҕур тыл сүдү күүһүттэн үөскээбит буолуон сөп. Дьэ, онон саха фольклорун барҕа баай тыыныгар, умсугутар улуу күүһүгэр оҕону кыра эрдэҕиттэн угуйуу, уһуйуу, абылааһын биһиги иитээччилэр сүрүн сыалбыт буолар» диэн 1993 сыллааха бэчээттэммит Саха фольклорун детсад оҕолоругар билиһиннэрии программатыгар ыйбыт соруктара билиӊӊи кэмӊэ да син биир сытыытык турар.
Олоӊхоһут – ураты дьоҕурдаах, айдарыылаах киһи. Кини уус – ураннык хоһуйуу, кэпсээһин, ойуулааһын искусствотын баһылаабыт, ону таһынан саха ырыатын – тойугун, дьиэрэтии, дэгэрэӊ кылыһахтаах, ырыаларын толорор дьоҕуру – барытын сатыыр, иӊэриммит киһи.
Үлэбит олугаСаха республикатын үөрэҕин минстерствота 1998 сылга бигэргэппит «Тосхол» национальнай оҕо тэрилтэлэрин базовай программатыгар олоҕуран уонна норуот педагогикатынан утумнаахтык дьарыктаммыт К.С.Чиряев, И.С.Портнягик, К.Д.Уткин, Е.В.Чехордуна, А.П.Оконешникова улэлэлэригэр тирэҕирдибит.
Ол курдук былыр түөлбэ дьоно олоӊхоһуттарынан биллэрэ. Биһиги Эӊсиэлибит хочотугар тыл күүһүн иӊэриммит, олоӊхо эйгэтигэр дьону – сэргэни умсугутар олоӊхоһуттар төрөөн –үөскээн ааспыттара. Кинигэттэн көрдөххө аӊардас Нам улууһуугар 46 олоӊхоһут баара биллэр. Холобур оҕолорго билиһиннэриэххэ сөп биһиги түөлбэ биир саамай ытыктыыр, убаастыыр олоӊхоһут, тойуксут биир дойдулаахпыт Владимир Павлович Жирков «Аптамабыыл аттаах Уолан эр бэрдэ». Дмитрий Иванович Кривошапкин «Кындыа маӊан аттаах Күндэлэй боотур бухатыыр» олоӊхотун. Көбөкөнтөн төрүттээх олоӊхоһут, тойуксут, суруйааччы Ядряхинскай Прокопий Прокопьевич – Бэдьээлэ «Дьырыбына Дьырылыатта Кыыс бухатыыр»олоӊхотун. Охлопков Егор Герасимович – Буоратай «Күннүк сиртэн күөх оттон сиир күөх көҕөччөр элэмэс аттаах Күн Эрэлик бухатыыр» олоӊхотун. Платон Алексеевич Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоӊхотун.
Кыра оҕо кулгааҕынан истэн, хараҕынан көрөн, илиитинэн тутан – хабан көрдөҕүнэ түргэнник ылынар. Ол иһин, оҕоҕо тиийимтиэ буоллун диэн, ооонньуурдары, куукулалары бэйэбит төрөппүттэри кытта оӊоробут.
1.3.Олоӊхону үөрэтии ньымалара
Биьиги уḣуйаан «Аргыстаах Аартык» муниципальнай инновационнай проект суруйан үлэбитин саƽалаабыппыт.Туттар ньымаларбыт:
• билсиḣии ньымата,
• өйдөтүү ньымата,
• үөрэтии ньымата,
• умсугутуу ньымата (интэриэьи үөскэтии)
• көƽүтуу ньымата, (Оӊоробун ону оƽо үтүктэр )
• уḣуйуу ньымата (күрэхтэргэ кыттыы)
• оонньуу ньымата (хас биирдии бөлөххө оƽо оонньуур, үлэлиир, сынньанар эйгэтин тэрийии)
• үлэƽэ үөруйэхтэри иитии ньымата («Сайылыгы» туḣаныы)
Олоӊхо сүрүн идиэйэтинэн оҕо иитиитигэр маннык ньымалары туһаныахха сөп:
Көрдөрүү. Олоӊхоҕо сыһыаннаах ойуу – бичик, араас оӊоһук, туттар тэрил, мал – сал – барыта көрдөрүүгэ турар, онон оҕону тулалыыр эйгэ олохсуйар. Олоӊхону толорон көрдөрүү сүрүннээн дьон мустар кэмигэр буолар.Көрдөрүү бэйэ культуратын билиһиннэрэр;дьону түмэр, биир сыаллыыр, майгыны – сигилини, өйү – санааны тупсарар. Дьон иӊэриммит, мунньуммут билиитин олоххо туһанар.
Алтыһыы. Олоӊхо сүрүн өйүн – санаатын, тылын – өһүн кытта алтыһыы саха ыйдарынан үлэҕэ сылы быһа барар. Оҕо, ыччат, көрбүтүн, алтыспытын түмүгэр бэйэтэ тутан – хабан оӊорорго үөрэнэр. Билбэттэрин олоххо холоон көрөллөр. Оҕо айылҕаҕаүгүстүк сылдьан, айылҕалыын алтыһар. Дьыл кэминэн көрөн олорорго үөрэнэр: аһылыга, таӊаһа – саба, оонньуута, үлэтэ; тута – хапта сылдьара айылҕаны кытта сибээстэһэр.
Уһуйуу. Киһи бэйэтин айылгытын, уратытын билэ улаатарыгар кэтээн – көрүү көмөлөһөр. Үтүө да, мөкү да өттүн билэн бэйэтигэр сөптөөх түмүгү оӊостор.Үчүгэй үгэстэри иӊэринэргэ, ону туһанарга аналлаах үөрэх наада. Онон үлэ, өй – сана мындырын сатыыр, баһылыыр гына иитэн – үөрэтэн таһаарыы, уһуйуу суолтата улахан, ньымата элбэх, араас. Уһуйуу 4 хайысханан сайдар: өйгө – санааҕа, кэрэҕэ, дьоҕурга – идэҕэ, эти – хааны эрчийиигэ.
Такайыы. Толкуйу тобуларга, дьоҕуру, ньыманы үөскэтэргэ такайыы көдьүүстээх.Сиэрдээх майгыга иитии.
Сайыннарыы. Оҕо өйдүүр дьоҕурун сайыннаран,истибитин иӊэриэр.өйүгэр тута, хатыыр, толкуйун сайыннаран кэтээн көрөр, чинчийэр таһымӊа тахсар; этин – синин эрчийэн, сайыннаран, олоххо бэлэмнээх буолар.
2.1. Олоӊхону оонньуу ньөӊүө оƽоƽо тириэрдии
Оƽо оонньоон улаатар диэн сахаƽа бэрт бэргэн этии баар. Ити үгүс көлүөнэ дьон кэтээн көрөн, олоƽун уопутун түмүгэр үөскэппит төрүт билиитэ, норуот педагогикатын сүрүн өйдөбүллэриттэн биирдэстэрэ буолар.Ити санааны педагогика уонна психология наукаларын эйгэтигэр биллэр – көстөр учуонайдар Л.С. Выготскай, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин, Н.Я.Михаленко уо.д. а. дириӊник чинчийэн, үөрэтэн, ырытан эмиэ бигэргэппиттэрэ, оонньуу кыра оƽо сайдыытын мэктиэтэ буоларын дакаастаабыттара.
Оҕо билиитин – көрүүтүн, өйүн – санаатын, тылын – өһүн, майгытын – сигилитин уонна эт – хаан өттүнэн сайдыытыгар араас хамсаныылаах, сүүрүүлээх – көтүүлээх, дидактическай оонньуулар уонна эрчиллиилэр улахан суолталаахтар. Онон билигин оонньуур уонна оонньуу кыра саастаах оҕо өйө – санаата, билиитэ – көрүүтэ, тыла – өһө, уйулҕата – иэйиитэ, этэ – сиинэ сайдарыгар, дьону кытта бодоруһа – алтыһа үөрэнэригэр быһаарар суолталаах тутах дьарык буоларын ким барыта билэр.
Ол эрээри оонньуу да араастаах диэн мээнэҕэ эппэттэр. Ол иһин билигин оҕо оонньуур эйгэтин табан тэрийии үөрэх – иитии салаатын биир улахан соруга уонна кыһалҕата буолла. Онон оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕону иитии – үөрэтии федеральнай государственнай үөрэх стандартыгар оонньуу, бодоруһар уонна чинчийэр дьарыгы кытта сэргэ, оҕону сайыннырар сүрүн дьарык быһыытынан киирдэ.
Оҕо биир сааһыгар диэри сүрүннээн чугас дьонун кытта тапталы, истиӊ сыһыаны тиэрдэр иэйии, бэйэҕэ бигээһин көмөтүнэн бодоруһан, бэйэтин сааһыгар сөптөөх араас биридимиэти өӊүн – дьүһүнүн көрөн, тыаһын – ууһун истэн, быһыытын – таһаатын, туох аналлааҕын тутан – хабан, араас дьайыыны оӊорон, бэйэтэ чинчийэн тулалыыр эйгэтин кытта билсиһэр – сайдар. Ону сэргэ эмиэ оҕо уйулҕатыгар сөптөөх, ардыгар сэргэхситэр, ардыгар уоскутар дьайыылаах муусука, оҕоҕо аналлаах ырыа уонна хоһоон, хамсаныылаах эрчиллиилэр уонна оонньуулар бу кэмӊэ эмиэ олус туһалаахтар. Оҕо биир сааһыгар диэри ордук араас биридимиэти кытта тарбахтарын – илиилэрин бигээн – имэрийэн билсэрэ, оонньуура, тарбахтарын – илиилэрин элбэхтик хамсатара кини кэнэҕиски сайдарыгар улахан суолталаахтар.
Оҕо биир сааһыттан үс сааһыгар диэри сүрүннээн бэйэтэ олорор эйгэтигэр баар, кинини тулалыыр биридимиэттэри кытта эмиэ араас дьайыыны оӊорон салгыы билсиһэр. Ол иһин норуот педагогикатыгар бу сааһыгар оҕону иппэй – туппай сааһыгар сылдьар диэн этэллэр. Бу кэмӊэ оҕо хомуллар – хамсыыр оонньуурдарынан оонньуурун, араас матырыйаалы, эттиги ууну, кумаҕы, тиэстэни, кыраасканы, кумааҕыны о.д.а. бэйэтэ билэринэн боруобалыырын – тыытарын- булкуйарын, ыһарын – хомуйарын сөбүлүүр. Оҕо тылланарыгар, сайдарыгар улахан дьон көмөтүнэн кэпсэтэргэ, бэйэтин саастыылаахтарын кытта оонньуурга үөрэнэргэ олус көдьүүстээх. Кырачааннар хартыына, ырыа, хоһоон, остуоруйа ис хоһоонун сыыйа – баайа өйдүүр буолан бараллар. Хамсаныы уонна хамсаныылаах оонньуулар оҕо дэгиттэр сайдыытыгар оруоллара улахан.
Оҕо үс сааһыттан сэттэтигэр диэри оонньуу арааһын баһылыыр кэмэ. Бу сааһыгар кини сюжеттаах – оруоллаах, быраабылалаах о.д.а оонньуулар «оскуолаларын» толору ааһара, бэйэтин саастыылаахтарын кытта тапсан оонньуурга үөрэнэрэ, бииргэ эриллэн, тэӊӊэ буһан – хатан сылдьара кини сайдыытыгар тугунан да солбуллубат бигэ тирэх буолар. Итини сэргэ оҕо улахан дьоннуун, оҕолордуун кэпстэн – ипсэтэн бодоруһара, тулалыыр эйгэтин кытта салгыы бэйэтэ чинчийэн – боруобалаан билсэрэ, норуот тылынан уус – уран айымньы, уус – уран литература эйгэтигэр уһуйуллар, бэйэтин көрүнэ – харана, дьонугар көмөлөһө үөрэнэрэ көдьүүстээх. Өссө бу сааһыгар оҕо уруһуйдуурга, сыһыарарга, мэһийэргэ, араас матырыйаалынан ону – манны оӊороро – тутарга (конструирование), ыллыырга, үӊкүлүүргэ,муусуканы өйдүүргэ, муусука үнүстүрүбүөнүгэр оонньуурга үөрэнэр. Биллэн турар, бу кэмӊээмиэ хамсаныы уонна хамсаныылаах оонньуулар оҕо дэгиттэр сайдыытыгар оруоллара улахан.
Олоӊхоҕо ыал олоҕун эйгэтэ, дьаһанар – тэринэр үөрүйэҕэ,дьон бэйэ – бэйэтигэр, айылҕаҕа сыһыана кэлимник көстөр. Олоӊхо дьиэ кэргэн оҕотугар сыһыан, оҕо кыаҕын арыйыытыгар көмөлөһөр күүһүн, кини улаатан айыы дьонун көмүскүүр аналын кыратыттан иӊэрэр идеятын көрдөрөр дириӊ ис хоһоонноох. Ол гынан баран күннээҕи олоххо оҕо бэйэтэ оонньуур кэмигэр олоӊхо киирэригэр болҕомто ситэтэ суох. Олоӊхо уус – уран ураты тылын – өһүн, ырыатын – тойугун арааран истэн оҕо хомоҕойдук төрөөбүт тылынан саӊарарын сайыннарыы оонньуу быһыытынан ыытыллара ордук. Оонньуу араас оонньуур, мал – сал баар буоллаҕына эрэ саҕаланар, кэӊиир, ис хоһооно байар, уһун кэмӊэ оонньонор. Ханнык баҕар омук үөскээбит, олорбут олоҕун кэпсиир, сырдатар уостан уоска бэриллэн, аныгы ыччакка тиийэн кэлбит уостубат – өспөт айымнньылаах буолар. Саха омуга үөскээбит дойдутун тыынын, дьонун өйүн – санаатын, олоҕун – дьаһаҕын кэрэһэлиир сүдү айымнньытынан олоӊхо буолар. Олоӊхо суолтатын туһунан П.А.Ойуунускай: «Ырыаҕа, олоӊхоҕо саамай сыаналааҕа диэн баар тылын күүһэ, дьүһүнүн күүһэ, этиитин күүһэ», - диэн этэн турар. Былыр – былыргыттан оонньуур ханнык баҕарар омук олоҕун, культуратын көрдөрөр ураты символ буолар. Сахалар сүрүн дьарыктара сүөһү иитиитэ, булт этэ. Олоӊхо сүрдээх уустук силистээх – мутуктаах, оҕо өйдүүрүгэр улахан кээмэйдээх поэтическай айымньы. Ол иһин олоӊхону билиһиннэрэргэ оҕо сааһын уратыта хайаан да учуоттанар. Холобур биһиги уһуйааммытыгар олоӊхону билиһиннэрэргэ иитээччилэр театр оонньуутун туһанабыт. Театр оонньуутун туһанан оҕо истэр, өйдүүр, ылынар, айар , оӊорон көрөр, туһанар кыаҕын тэӊинэн сайыннарыахха сөп. Оҕо оонньуу сылдьан олоӊхо баай тылын, ис хоһоонун эрэ иӊэриммэт, атын оҕону кытта бодоруһан, биир тыл булан, иллээх – эйэлээх, дьулуурдаах буоларга уһуйуллар, талана – дьоҕура арыллар.
Үөрэх федеральнай государственнай стандарта олоххо киирэн, үөрэтии-иитии ис хоḣоонугар, тэрээḣин үлэтигэр үгүс уларыйыылар бардылар.
Оƽо дэгиттэр сайда улаатарыгар ордук суолталаах кэмэ оскуолаƽа киириэн иннинээƽи сааḣа буолар. Онон дьиэ кэргэӊӊэ төрөппүттэр, оƽо тэрилтэтигэр иитээччиэлр норуот педагогикатыгар тирэƽирэн, билиӊӊи сайдыылаах кэм бары кыаƽын аттаран, табыгастаах суолу-ииḣи, ньыманы таба туḣанан үгүс үлэни ыыталлар.
Омук сайдар тирэƽэ – тылынан уус – уран айымньыта. Норуот педагогикатын үгүс ньымата, саха уус-уран тыла олонхоƽо сөӊөн сылдьар. Олоӊхону кыра оƽо тылын сайыннарарга, сиэрдээх майгыга иитэргэ туḣаныллар. Ону таьḣнан, эти –хааны эрчийиигэ олоӊхо уус –уран тылын хамсаныынан көрдөрүү ыытыллар.
Иитэр үлэ ыарахана оƽо ис айылƽатынан сайдыыта уонна оƽону култуураƽа сыḣыаран сайыннарыы сатаан – кыайан дьүөрэлэспэтиттэн тахсар диэн үөрэхтээхтэр быḣааран тураллар. Бүгүӊӊү олохпут сүрүн тосхоло – оƽону төрөөбүт айылƽатыгар сөп түбэḣиннэрэн, алтыḣыннаран, уолу-кыыḣы айылƽатын быḣыытынан арааран, дьыл, кэм-кэрдии хаамыытынан салайтаран, ол аата оƽону төрүт үгэскэ олоƽуран иитии-үөрэтии, уḣуйуу буолар.
Олоӊхо саха оƽотун үөрэтиигэ-иитиигэ сүдү улахан суолталаах.
Г.Н.Волков саха олоӊхотун иитэр суолтатын туḣунан маннык суруйар: „Олоӊхо, являясь концентрированным выражением духовной жизни якутского народа, несет на себе огромную педагогическую нагрузку; оно богато воспитательными идеями, в нем много образовательного материала, оно формирует любовь к народу и человечность, его текст развивает ум, память, наблюдательность, сами олонхосуты являются прекрасными учителями народа. В олонхо получили отражение цели воспитания и его методы, определены черты личности и средства воздействия на чувства, сознание и поведение подрастающего поколения“.
Олоӊхо киḣи өйүн-санаатын сайыннарарга, эрчийэргэ, толкуйдуур дьоƽурга үөрэтэргэ быḣаччы сыḣыаннаах. Былыр оƽолор ийэлэрин үүтүн сүмэтин кытта сэргэ олоӊхо сырдык идеяларыгар, хомоƽой уус-уран тылыгар иитиллэн, бары үтүөтүн, кэрэтин иӊэриммитинэн улааталлар. Ийэ тыл алыбыгар ылларбытынан киьи буолан сириэдийэн тахсаллар. Олоӊхо сырдык тускула, тылын ууḣа, араас уус-уран айымньыларын күүḣэ, фантазията – барыта киьи өйдүүр өйүн дириӊэтэргэ, толкуйдуур дьоƽурун сайыннарарга, саныыр санаатын ырааḣырдарга аналлаахтар.
2.2. Оҕоҕо аналлаах олоӊхо оонньуурдара уонна оонньуулара.
Былыр – былыргыттан оонньуур ханнык баҕарар омук олоҕун, культуратын көрдөрөр ураты символ буолар. Сахалар сүрүн дьарыктара сүөһү иитиитэ, булт этэ. Былыр кырдьаҕастар мастан, талахтан, туостан туттар сэби – сэбиргэли, малы – салы оҕоҕо сөп гына кыччатан оӊороллоро. Уолаттарга булт тэрилэ (кыра ох саа, быһах, хайыһар уо.д.а).көтөр – сүүрэр, (ат,кус) кыһыллара, кыргыттарга сүөһү, сыахай куукула оӊоһуллара. Ынах – сүөһү оонньууру үөһэттэн көстөр курдук атаҕа көстүбэт судургу быһыылаах, тус – туспа ойуулаах гына талахтан кыһаллар, туостан кырыйаллар эбит.«Сыахай»
4 – 5 саастаах оҕоҕо аналлаах оонньуу
Сыала: Өбүгэлэрбит оонньууларын сэргэхситии, харыстааһын, түмсүүлээх буоларга иитии.Туттуллар тэрил: Араас дьүһүннээх таӊас кырадаһыннара.
Оонньуу ис хоһооно: Таӊас кырадаһыннарынансыахай куукула оӊоруу. Бу оонньууну 3 – 6 саастаах о5о оонньуон сөп.
«Олоӊхо куукулалара»
4 – 5 саастаах оҕоҕо аналлаах оонньуу
Сыала: Оҕолорго олоӊхо сүрүн геройдарын туһунан өйдөбүлү оҕо өйүгэр санаатыгар бигэтик хааларын ситиһии, билиһиннэрии.
Туттуллар тэрил: олоӊхо куукулалара.
Оонньуу ис хоһооно: Оонньууга 6 – 7 оҕо оонньуон сөп. Хас биирдии оҕо олоӊхо куукулаларын талан ылар уонна олонхону оонньоон көрдөрөллөр.
«Тоƽус былаас суḣуоƽу өрүү»
4 – 5 саастаах оҕоҕо аналлаах оонньуу
Сыала: Кыыс оƽо нарын, кэрэ сэбэрэлээх, ууḣун суḣуохтаах, кыра эрдэƽиттэн бэйэтин көрүнүөхтээх диэн өйдөбүлү биэрии.
Туттуллар тэрил: өрүллүбүт кыл - сиэл,баттах киэргэлэ.
Ооньуу ис хоḣооно: 40 диаметрдаах төгүрүк, 27 устуука кылынан өрүллүбүт утум, уḣуна 1 метр. 27 устуука кылынан өрүллүбүт утуму үстүүннэн арааран баттах өрөөḣүн. Сөпкө арааран өрдөƽүнэ тоƽус былаас суḣуох тахсар.
«Олоӊхо геройдарынан пазл»
4 – 5 саастаах оҕоҕо аналлаах оонньуу
- «Дьулуруйар Ньургун Боотур олоӊхоттон Туйаарыма Куо»;
- «Бухатыыр ата»;
- «Үрүӊ Уолан»;
-«Дьырай Бөҕө»;
Сыала: Болҕойон, толкуйдаан көрөн оӊорон таһаарыы, олоӊхо геройдарын билиһиннэрии.
Туттуллар тэрил: олоӊхо геройдарынан оӊоһуллубут пазллар.
Оонньуу ис хоһооно: Олоӊхо геройдарын салгыы билиһиннэрии, чиӊэтии, оӊорон таһаарарын ситиһии.
«Сонор» (напольнай)
4 – 6 саастаах оҕоҕо аналлаах оонньуу
Сыала: сиэр – майгы өттүнэн бэрээдэктээх, хомуллуулаах буолууга үөрэтии.
Туттуллар тэрил:: оонньуу хонуутун муостаҕа тэлгэтэн оонньонор. Хонуута 3х4 миэтирэ, фишкалара 20 диаметрдаах 10 штука, 40 диаметрдаах 2 штука буолар. Оҕолор олоӊхо геройдара буолан оонньууллар. Эбэтэр кыччатан 1,5 х 2 миэтирэ буолар. Фишкалара 10 диаметрдаах 6 штука, 20 диамердаах 2 штука. Манна оҕолор бэйэлэрэ олоӊхо геройдарын талан ооонньууллар.
Оонньуу ис хоһооно: Ойон тахсар күннээх, охтон баранар мастаах алаҕархаан – тэтэгэркээн отрто дойду оӊоһуллубута эбитэ үһү. Ол онно үс саха үөскээн тэнийбит, түөрт саха төрөөн үөскээбит. Садалыкы эбэҕэ урааӊхай саха барахсан аҕалаатар аҕата Саха Саарын Тойон, ийэлээтэр ийэтэ Сабыйа Баай Хотун олорбуттар. Кинилэр соҕотох уоллаахтар. Киниаата – күүстээх – уохтаах Күөнэ көҕөччөр аттаах Күн Дьирибинэ бухатыыр. Кинини кытта бииргэ тоҕус былаас суһуохтаах, туналҕаннаах ньуурдаах Туйаарыма Куо барахсан кэрэ дьүһүннээх, үтүө санаалаах буола улааппыт..
Бу бириэмэҕэ Абааһы бухатыыра Уот Уһутаакы туналҕаннаах ньуурдаах Туйаарыма Куону суһуоҕуттан сулбу тардан ылан ат самыытыгар быраҕаат, хам курданан кэбистэ, суос соҕотохто аллараа дойдутугар субурус гынан хаалла. Тоҕус былаас суһуохтаах туналҕаннаах ньуурдаах Туйаарыма Куону убайдаатар Убайа Күн дьирибинэ быыһыы барда. Кини кэнниттэн үс бүтэйи үрдүнэн көстөр Үрүмэччи маӊан аттаах Үрүн Уолан бухатыыр туналҕаннаах ньуурдаах Туйарыма Куону быыһыы барар.
Айыы дьонун араӊыччылааччыДьулуруйар Ньургун Боотурр уонна абааһы бииһин атамана Уот Уһутаакы күөн көрүстүлэр, күрэс былдьастылар.Ыксал буолбутугар Дьулуруйар Ньургун Боотур аҕаһын Айыы Умсуур удаҕаны, Уот Уһутаакы балтын Кыыс Кыскыйдаанааны көмөҕө ыӊырдылар, көрдөстүлэр – ааттастылар. Абааһы уола Уот Уһутаакы кутталыттан онно – манна куотта,туора – маары сүүрдэ.
«Сонор - остуол оонньуулара»
4 – 6 саастаах оҕоҕо аналлаах оонньуу
- «Сүүрүк кыыһы эккирэтии»;
- «Дьулуруйар Ньургун Боотур»;
- «Дьырыбына Дьырылыатта Кыыс бухатыыр»;
- «Кулун Куллустуур»;
Сыала: оҕоҕо оонньууну олоӊхонон кэпсээн билиһиннэрии, интэриэһи тардыы.
Туттуллар тэрил: олоӊхо дойдута ойуулаах дуоската, эккирэтээччи икки улахан ньыкаалар – бухатыырдар; алта куотааччыньыкаалар – орто дойду олоӊхо геройдара.
Ооньуу ис хоһооно: Күн айыы дьонугар орто туру баран дойдуга аллараа дойду ааттаах суоллаах абааһылара буулаан сүгүн олордубакка, аӊардастыы аймаабыттар, соҕотохтуу сордообуттар. Аллараа дойду ааттаах абааһылара: Ардьамаан Дьардьамаан – абааһы, Таас Дьаантар дара Буурай, Алып Мэӊилэстэй , Тимир Чохордоон, Обот Хабыалай диэн абааһылар тахсан сыдьыбыттар.
Ол аймалҕаны үөһэттэн көрөн Үрүӊ Айыы Тойон орто дойду дьонун аһыммыт. Күн дьонун көмүскэһэр санааттан маннык бухатыырдары айан таһаарбыт: Дьырыбына Дьырылыатта диэн кыыс бухатыыры. Тойон Дьүллүүт диэн уол бухатыыры.
Алдьархайдаах абааһылар бухатыырдары көрөт, онно – манна куоппуттар, саспыттар, уӊа – хаӊас сүүрбүттэр, туора – маары сырсыбыттар, куотар сири көрдөөбүттэр.
«Күн Дьирибинэ», «Дьулуруйар Ньургун Боотур» мозаика ооньуур
4 сааһыттан үөһээ саастаах о5олорго аналлаах оонньуу
Оӊоһуута: А4 кээмэйдээх пластик пвх материалга уруһуйдаммыт олоӊхо геройдарын таӊан оӊоруу.Сыала: өбүгэлэрбит таптаан истэр олоӊхолорун толорор ырыаһыт туһунан билиһиннэрии, оҕо оӊорон көрөр дьоҕурун сайыннарыы.
Ньымата: олоӊхоһут уобараһын ойуулаан наардаан таһаарыы, олоӊхоһут позатын үтүктэн ырыаны, тэттик кээмэйдээх хоһоону толорого холонуу.
«Ат сүүрдүүтэ»
Бу оонньуу 3 – 4 сааһыттан саҕалаан оҕо оонньуур. Оҕо билиитин – көрүүтүн кэӊэтэр, оонньуу быраабылатын тутуһан, сатаан хотуруолланарыгар, бэйэтин салайынар сатабылын сайыннарарыгар көмө буолуо..Ону сэргэ оонньуу оҕо тарбахтарын кыра былчыӊнарын, бэҕэччэҕин сайыннарар. Оттон тарбахтарын, бэҕэччэхтэрэ сайдыбыт оҕо саӊарар саӊата чуолкай, өйгө хатыыр дьоҕура күүскэ сайдар.Сыала: оонньуу өбүгэлэрбититтэн кэлбит саха биир күрэхтэһиитин кытта билиһиннэрэр. Оонньуу кэмигэр оҕо тулалыыр олоҕу кытта билсиһэр, ат дьүһүнүн араара үөрэнэр, тылын саппаһа кэӊиир, илин – кэлин түсүһүү ньымаларын билсэр.
Туттуллар тэрил: 20 х 60 см. уһуннаах сүүрэр суол, быалаах мастан кыһыллан оӊоһуллубут аттар.
Быраабылата: 2 оҕо оонньуур, бириэмэтэ 1 – 2 мүнүүтэ. Ыытар киһи аттар ааттарын, дьүһүннэрин, сүүрдээччитин ыйытар. Аттар сүүрэр суолга киирдэхтэринэ хамаанда бэриллэр. Ким маһы түргэнник эрийэн биэтэккэ кэлбит ол кыайар. Сүүрдэр оҕо кэннинэн хаамыа суохтаах. Илиитинэн эрэ эрийэрэ көӊӊүллэнэр.
«Олоӊхо таабырыннара»
4 – 6 саастаах оҕоҕо аналлаах оонньуу
«Ситэри эт» оонньуу оҕо билиитин – көрүүтүн кэӊэтэр, болҕомтолоохтук истэр, бэйэтин салайынар үөрүйэхтэрин, тылын саппаһын, толкуйун, өйгө оӊорор сатабылын (сатаан тэӊниир, араарар, сүрүнүн булао ) сайыннарар кыахтаах.
Сыала: оҕону олоӊхо дьоруойдарын аатын толору билэргэ үөрэтии. Бухатыырда айыы дьонун ааттарын этиллиитин өйдөтүү.
Туттуллар тэрил: олоӊхо дьоруойдара ойууламмыт хартыыналара.
Оонньуу барыыта: хартыыналары көрөн 1 – 2 оҕо эбэтэр хас да оҕо оонньуур, биирэ саҕалыыр атына түмүктүүр, таабырын курдук этэбит оҕо таайар.
Холобур:
1. Үс саха барахсаны төрөтөн тэниппит, урааӊхай саха барахсаны ууһаппыт…..(Саха Саарын тойон, Сабыйа Баай хотун).
2. Туналҕаннаах ньуурдаах, тураҕас дьоруо аттаах …(Туйаарыма Куо)
3. Күүстээх – уохтаах күөнэ көҕөччөр аттаах….(Күн Дьирибинэ бухатыыр).
4. Дьулусханнаах дьулуо маӊан халлаан дьураатыгар тура төрөөбүт дьулусхан субуйа сүүрүк Дьураа хара аттаах …… (Дьулуруйар Ньургун Боотур).
5. Аҕыс былаас суһуохтаах…… (Айталыын Куо).
6. Үс үүт күрүөнү үрдүнэн көстөр Үрүмэччи маӊан аттаах …… (Үрүӊ Уолан)
«Биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсин» остуоруйанан остуол оонньуута
4 – 6 саастаах оҕоҕо аналлаах оонньуу
Сыала: «Биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсин остуоруйатын» оонньоон көрдөрөр дьө5урдарын сайыннарыы. Оƽо холкутук кэпсиирин ситиḣии. Ситимнээх саӊаны сайыннарыы.
Туттуллар тэрилэ: фанераттан остуоруйа персонажтара: балаƽан, сардаана сибэкки, Бэйбэрикээн эмээхсин, кыыс оƽо, уол оƽо, биэс ынах, абааḣы кыыḣа.
Оонньуу барыыта: Иитээччи остуоруйа кэпсиир. Ол кэннэ оƽолор бэйэлэрэ оонньоон көрдөрүөхтээхтэр.
Панно «Олоҥхо дойдутун хомуй» фетр
Сыала: Паннону хомуйан о5о өйүгэр оҥорор дьайыыларын, ол эбэтэр сүрүнүн булар, тэҥниир, араарар үөрүйэхтэрин сайыннарарга көмө буолуо. Ону тэнэ о5о өйгө тутар дьо5урун, тылын уонна илиитин былчыҥнара сайдарын, билиитин – көрүүтүн кэҥэтэрин хааччыйыы.Туттуллар тэрил: 1х1,5 миэтэрэлээх хонуу панно. Фетртан оҥоԧуллубут олоҥхо геройдара, кыыллара – кѳтѳрдѳрѳ, ураԧалар, сэргэ, күѳллэрэ, маԧа – ото....
Оонньуу сайыннарар кыаҕа: о5о оонньоон сатаан былаанныыр, хонтуруолланар, бэйэтин салайынар сатабылларын эрчийэр. О5о толкуйун, өйүгэр оҥорор дьайыыларын уонна тылын – өһүн таһымын сайыннарарга улахан көмө буолар.
“Пааратыл бул”
4 саастарыттан үѳԧээ саастаах оҕоҕо аналлаах.
Сыала: Оҕо толкуйдуур дьоҕурун сайыннарыы, болҕомтолоох буоларын ситиԧии.
Туттуллар тэрил: ПВХ материалтан 10х10 диаметрдаах тѳгүрүктэн быԧыллыбыт 19 устуука олоҥхо геройдара.
Оонньуу барыыта: Онньууга 2 о5о утарыта олорон оонньууллар. 10х10 диаметрдах тѳгүрүктэн быԧыллыбыт олоҥхо геройдарын умса ууран буккуйан баран бастакы оонньооччу биири талан ылан кѳрѳн тэҥниир тэҥ буолбут буоллаҕына туора ууран таԧаарар, ѳскѳтүн тэҥ буолбатах буоллаҕына тѳптѳрү ууран буккуйар иккис оҕо салгыы оонньуур, арай бинг түбэстэҕинэ иккистээн түԧэр быраабы ылар, инник курдук оонньуу салгыы баран иԧэр. Бу оонньуу оҕо болҕомтолоох буоларын сайыннарар.
“Туйаарыма Куону быыԧаа” олоҥхо ыллыктарынан остуол оонньуута
“Сүүрүк кыыԧы эккирэт” сонор
4 саастарыттан үѳԧээ саастаах оҕоҕо аналлаах. Бу оонньуу икки ѳрүттээх
Сыала: Оҕо толкуйдуур дьоҕурун сайыннарыы, болҕомтолоох буолуу.
Туттуллар тэрил: 30х40 сантиметр иэннээх пвх матырыйаалтан оҥоԧуллубут хонуу, олоҥхо бухатыырдара, Туйаарыма Куо, кубик
Оонньуу барыыта: Оонььууга 4 – 5 оҕо оонньуон сѳп. Бастакы оҕо кубигы быраҕар хас харах түбэспитинэн хаамар ѳскѳтүн ыйытыкка түбэстэҕинэ эппиэттир сатаан толкуйдаан эппиэттээтэҕинэ стрелка ханна ыйыллыбытынан онно тиийэн турар уонна салгыы хаамар арай кыайан эппиэттээбэтэҕинэ стрелка ханна ыйыллыбытынан тѳннѳн онно баран турар. Оонньуга хайа бухатыыр сѳпкѳ эппиэттээн урут тиийэн быыԧаабыт ол кыайар. Оонньуу ити курдук салгыы баран иԧэр.
Ыйытык боппуруостара:
1. Олоҥхону ким толорор?
2. Олоҥхо үс дойдутун ааттаа?
3. Үс саха барахсаны төрөтөн тэниппит, урааӊхай саха барахсаны ууһаппыт…..(Саха Саарын тойон, Сабыйа Баай хотун).
4. Туналҕаннаах ньуурдаах, тураҕас дьоруо аттаах …(Туйаарыма Куо)
5. Күүстээх – уохтаах күөнэ көҕөччөр аттаах….(Күн Дьирибинэ бухатыыр).
6. Дьулусханнаах дьулуо маӊан халлаан дьураатыгар тура төрөөбүт дьулусхан субуйа сүүрүк Дьураа хара аттаах …… (Дьулуруйар Ньургун Боотур).
7. Аҕыс былаас суһуохтаах…… (Айталыын Куо).
8. Үс үүт күрүөнү үрдүнэн көстөр Үрүмэччи маӊан аттаах …… (Үрүӊ Уолан)
“Олоҥхо устун айан» остуол оонньуута
Сыала: О5о толкуйдуур дьо5урун сайыннарыы
Туттуллар тэрил: 30х40 ПВХ матырыйаалтан оноЬуллубут хонуу, оргстеклоттан оноЬуллубут олонхо геройдара
Оонньуу барыыта:
Биһиги биир дойдулаахпыт Нам улууһун биир эмиэ тарбахха баттанар олоҥхоһута Охлопков Егор Герасимович - Буоратай быйыыл тɵрɵɵбүтэ 125 сылыгар анаан “Алантай Боотур” диэн олоҥхотугар ыйытык боппуруостары бэлээмнээтим:
1. Олоҥхоҕо хас дойду баарый? Ааттаталаа (Орто дойду. үɵһээ дойду, аллараа дойду)
2. Нам улууһун олоҥхоһута Охлопков Егор Герасимович – Буоратай суруйбут олоҥхотун аата?...(Алантай Боотур).
3. Бииргэ тɵрɵбүт уоллаах кыыс ааттара (Бэйбэҥсэ Куо, Алантай Боотур).
4. Υрүмэччи маҥан аттаах, үрүҥ кɵмүс куйахтаах айыы бухатыыр аата? (Адьы – Будьу)
5. Илин халлаан а5ата ... (Кɵр Дьэллик Бухатыыр)
6. Соҕуруу сордоох дьоллуо халлаан тойоно буолбут орулуур ...( Уот Моҕой)
7. Абааһы кыыһа....( Кыыс Кыскыйдаан)
8. Алантай Боотуру кимнээх быыһаабыттарый....(Кɵр Дьэллик Бухатыыр,Күн Эрэли Бухатыыр).
“Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхоттон.
Ыйытык боппуруостара:
1. Олоҥхону ким толорор?
2. Олоҥхо үс дойдутун ааттаа?
3. Үс саха барахсаны төрөтөн тэниппит, урааӊхай саха барахсаны ууһаппыт…..(Саха Саарын тойон, Сабыйа Баай хотун).
4. Туналҕаннаах ньуурдаах, тураҕас дьоруо аттаах …(Туйаарыма Куо)
5. Күүстээх – уохтаах күөнэ көҕөччөр аттаах….(Күн Дьирибинэ бухатыыр).
6. Дьулусханнаах дьулуо маӊан халлаан дьураатыгар тура төрөөбүт дьулусхан субуйа сүүрүк Дьураа хара аттаах …… (Дьулуруйар Ньургун Боотур).
7. Аҕыс былаас суһуохтаах…… (Айталыын Куо).
8. Үс үүт күрүөнү үрдүнэн көстөр Үрүмэччи маӊан аттаах …… (Үрүӊ Уолан)
Биһиги уһуйаан “Алгыстаах Алаһа” республикатааҕы сетевой проекка киирэммит билиибит-көрүүбүт хаҥаан, опыт атастаһан, оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕоҕо олоҥхо кэрэ, алыптаах эйэгэтигэр киллэрэн өссө да киэҥ хабааннаах үлэни ыытыахпыт диэн бигэ эрэллээхпит.Ону бигэтик өйдөөммүт ис сүрэхтэн ылынан бу уустук, эппиэтинэстээх үлэҕэ бигэтик ылсыахха, оҕону сайыннарыахха, билиилээх-көрүүлээх, олоҥхо кэрэ эйгэтигэр умсугутан, уһуйан, сэҥээрдэн киллэриэххэ, сайыннарыахха.
Бу түмүгэр, оҕоҕо маннык сатабыллар уонна үөрүйэхтэр сайдаллар: бэрэдэктээх уонна түмсүүлээх буолар; көрөн ылынар дьоҕура үрдүүр; өйгө хатыыр дьоҕура сайдар; оҕо билэр – көрөр баҕата элбиир; оҕо билиитэ кэӊиир; сатаан саӊара үөрэнэр; толкуйдуур, ырытар дьоҕура улаатар.
2.3.О5о билиитин таьымын сылыктааьын
Сылыктааһын «Большая книга тестов» С.Е.Гаврина, Н.Л.Кутявина, И.Г.Топоркова, С.В.Щербина, «Сборник рабочих программ педагогов МБДОУ ЦРР –Д/с №82 «Мичээр» пособие для педагогов. Под общ. ред. А.Ф. Сизых» автордаах кинигэлэринэн ыытылынна.2 баал – намыЬах
4 баал – орто
5 баал - урдук
13 оҕоттон
Урдук бааллаах - 8 о5о
Орто бааллаах - 5 о5о
НамыЬах - 0
Түмүк
Биһиги норуоппут тылын-өḣүн кылаан чыпчаала-олоӊхо. Олоӊхо олох бары көстүүтүн ойуулаан-дьүḣүннээн хоḣуйар. Ол да иḣин былыр өбүгэлэрбит алаастарынан тарƽанан олорор эрээри, мустан олоӊхолууллара, таабырынныыллара. Олоӊхо ити курдук, уостан уоска, киḣиттэн киḣиэхэ бэриллэн, күн бүгүӊӊүгэ диэри кылыḣахтанан иḣиллэр. Саха олоӊхото сүтэ, симэлийэ сыḣан баран, сап саƽаттан салƽанан, ситим саƽаттан силбэнэн, аан дойдуга аатыран, киḣи аймах айымньытын кылаан чыпчаала диэн истинник, иḣирэхтик ааттанна. Бу сүдү духуобунай баайбытын аныгы ыччат- дьон харыстыыр, араӊаччылыыр, санаттан саӊа көлүөнэлэргэ тиэрдэр улахан эбээḣинэстээхпит.Саха омук өркөн өйүн, талба талаанын үрдүк өрөгөйө, кылаан чыпчаала олоӊхо киһи аймах уһулуччулаах айымньытынан ааттанан, бүтүн норуот олоҕор – дьаһаҕар дьайар, сайдыы саӊа кэрдиис кэмигэр таһаарар кыаҕын таба туһаныы, иитэр – үөрэтэр үлэҕэ сонун хайысхалары киллэрии, үлэ утумнаахтык ыытылларыгар сөптөөх услуобуйаны тэринии. Ол иһин, олоӊхону оҕо чэпчэкитик ылынарыгар оонньуу ньыматын туһаныы көдьүүстээх буолсу диэн түмүккэ кэллим. Ол курдук, оҕоҕо оонньуу технологиятын туһанан олоӊхону билиһиннэриини саҕалаатахха оҕо түргэнник өйдүөн, ылыныан, интэриэһэ үрдүөн сөп; ис хоһоонун, оонньуу быраабылатын үөрэттэххэ, оҕо майгы – сигили өттүнэн тупсуон сөп.
Олоҥхо киэн киэлитигэр, ураты кэрэтигэр киирбит дьон ойдоро-санаалара, мындыр толкуйдара, айар, чинчийэр кыахтара арыллан, бар дьону кэрэхсэтэр суруйуулары, чинчийиилэри, айар куус ураты кыа5ын кордороллор. Олонхо оонньууларыгар утуо, сырдык, кэрэ хаьан ба5арар кыайыылаах буолара о5о уйул5атыгар утуо, кэрэ, киьилии майгы уйа туттарыгар тиэрдэр. О5ону олонхонон иитиигэ – уорэтиигэ интэриэьиргэтэр араас ньыманы киллэрэн тутуннахха, обугэлэрбит илдьэ кэлбит утуе угэстэрин уорэтэргэ, торообут норуотун кутун-сурун инэрэргэ ордук табыгастаах буолуо этэ.
Ону бигэтик өйдөөммүт ис сүрэхтэн ылынан бу уустук, эппиэтинэстээх үлэҕэ бигэтик ылсыахха, оҕону сайыннарыахха, билиилээх-көрүүлээх, олоҥхо кэрэ эйгэтигэр умсугутан, уһуйан, сэҥээрдэн киллэриэххэ, сайыннарыахха. Биһиги уһуйаан Арылы Кустук республикатааҕы сетевой проекка киирэммит билиибит-көрүүбүт хаҥаан, опыт атастаһан, оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕоҕо олоҥхо кэрэ, алыптаах эйэгэтигэр киллэрэн өссө да киэҥ хабааннаах үлэни ыытыахпыт диэн бигэ эрэллээхпит.
Бу түмүгэр, оҕоҕо маннык сатабыллар уонна үөрүйэхтэр сайдаллар: бэрэдэктээх уонна түмсүүлээх буолар; көрөн ылынар дьоҕура үрдүүр; өйгө хатыыр дьоҕура сайдар; оҕо билэр – көрөр баҕата элбиир; оҕо билиитэ кэӊиир; сатаан саӊара үөрэнэр; тылын саппааьа байар, толкуйдуур, ырытар дьоҕура улаатар.
Tilda Publishing
